Przedwojenny „Podręczny słownik geograficzny” autorstwa Maliszewicza i Olszewskiego zawiera krótkie notki na temat Czechowic i Dziedzic: „Czechowice – wieś w powiecie bielskim (śląskie), stacja kolejowa, 7 km od Bielska, 8907 mieszkańców, rafineria nafty, fabryki aparatów i materiałów elektrotechnicznych oraz zapałek. Dziedzice – wieś w powiecie bielskim (śląskie), węzłowa stacja kolejowa 86 km od Krakowa, 11 km od Bielska, 2921 mieszkańców, kopalnia węgla, rafineria nafty, fabryka skrzyń i beczek”. Można powiedzieć, że tyle i aż tyle, bo przecież były to w okresie międzywojennym jedne z najbardziej uprzemysłowionych wsi w II Rzeczpospolitej.
Dzięki stacji kolejowej, która należała do Uprzywilejowanej Kolei Północnej Cesarza Ferdynanda, od grudnia 1855 roku wsie mogły się rozwijać. Jako pierwsza, w latach 70-tych XIX wieku powstaje fabryka podkładów kolejowych, później fabryka brykietów, cynkownia i walcownia metali, rafineria „Schodnica”, kopalnia „Silesia”, rafineria Vacuum Oil Company, fabryka gwoździ i drutu (późniejsze zakłady rowerowe), zakład sprzętu elektrycznego „Kontakt”, kablownia, fabryka materiałów opatrunkowych „Polfa”, przetwórnia ryb morskich - tzw. „Śledziownia”, zapałkownia i wiele pomniejszych.
W Czechowicach i Dziedzicach świetnie prosperowały hotele, gospody i restauracje (Gebauer, Langsam, gospoda u Stryczka, „Barberka” na Żebraczy, „Stara Winiarnia”, restauracja Felixa, etc.), które przyciągały przemysłowców, robotników i pracowników najemnych z całej niemal Europy. Industrializacja przyczyniła się do szybkiego wzrostu poziomu życia mieszkańców obu wsi, rozwijało się budownictwo mieszkaniowe (kolonia na Żebraczy, kamienice przy ul. Kolejowej i ul. Słowackiego, osiedle dla pracowników Kolei Północnej, przy dzisiejszej ul. Niepodległości, Lesisko, etc). W Czechowicach i Dziedzicach działały kluby sportowe – RKS przy Walcowni Metali „Dziedzice” (w tym roku obchodzący 100. rocznicę działalności) oraz „Górnik” przy kopalni „Silesia” oraz sceny teatralne - na Żebraczy, restauracja „U Barbera”, Dom Robotniczy na Lesisku, gospoda Stryczków (przy ul. Legionów), restauracja Machaliców (na skrzyżowaniu ul. Piasta i ul. Legionów) oraz ZZK przy dziedzickim targowisku. W Domu Robotniczym na Lesisku działało jedyne w tej okolicy kino - „Świt” (nazwa nie zmieniona od 1925 r.).
Po zakończeniu działań wojennych w 1939 roku Czechowice i Dziedzice zostały włączone do Rzeszy, jako samodzielne jednostki administracyjne. W 1940 roku połączono obie wsie w jedną gminę o nazwie Czechowice (Tschechowitz). Nazwa ta przetrwała do lutego 1945 roku, do wyzwolenia przez wojska sowieckie, kiedy to ponownie zaczęły funkcjonować dwie samodzielne wsie (gminy).
Od początku okupacji na terenie wsi szerzył się terror i represje. Pierwsi mieszkańcy Czechowic i Dziedzic zostali rozstrzelani już w listopadzie 1939 roku w Bielsku. Potem już było tylko gorzej – łapanki, deportacje, wywózki do obozów koncentracyjnych i na roboty do Niemiec. Na terenie Tschechowitz funkcjonowaly dwa podobozy - KL Auschwitz, Polenlager Tschechowitz oraz obóz dla jeńców sowieckich przy kopalni „Silesia” (dziś ul. Boczna).
20 sierpnia 1944 zakłady znajdujące się na terenie gminy Czechowice zostały zbombardowane – najbardziej ucierpiała rafineria Vacuum Oil Co. Część bomb spadła także na terenie Lesiska – dzisiejszy pl. Jana Pawła II, ul. Barabasza i park "Lasek", teren dziedzickiego targowiska oraz na zakłady Kontakt, etc.
1 stycznia 1951 roku gminę Dziedzice przyłączono do Czechowic, którym nadano prawa miejskie. Nazwa miasta – Czechowice (data przyznania praw miejskich Czechowicom – 14 grudnia 1950, z dniem wejścia w życie – 1 stycznia 1951 roku). Mieszkańcy Dziedzic, włączonych w strukturę miejską Czechowic, od razu rozpoczęli „walkę” o przywrócenie nazwy Dziedzice. 22 listopada 1958 roku zmieniono nazwę miasta na Czechowice-Dziedzice.
Z okazji tysiąclecia Państwa Polskiego, w 1965 ukazało się - nakładem wrocławskiego Ossolineum - epokowe dzieło poświęcone polskim miastom. Na stronach tej księgi znalazła się wzmianka o Czechowicach-Dziedzicach, jakże inna od tych przedwojennych (wcześniej cytowanych).
Pozwolę sobie, we fragmentach, zacytować:
„Czechowice-Dziedzice – miasto w powiecie bielskim, leżą 11 km na północ od Bielska-Białej, w miejscu, gdzie na lewym brzegu rzeki Białej, zwanej również Białką, w bardzo dawnych czasach powstały trzy wsie: Czechowice, Dziedzice i Żebracza”.
„Miejscowości te ożywiły się znacznie, gdy w latach 1847-1855 rejon ich przecięła linia kolejowa... do Krakowa, a ze stacji Dziedzice poprowadzono boczną linię przez Bielsko do Żywca. W 1870 r. powstała jeszcze jedna linia kolejowa Katowice-Dziedzice. Stacja w Dziedzicach stała się więc ważnym węzłem kolejowym. Obok stacji, leżącej na granicy tych dwóch wsi, poczęły wyrastać budynki mieszkalne i handlowe. W latach 1910 i 1911 wybudowano tu dwie szkoły, urządzono plac targowy, kościół, budynek Zarządu Gminy, Dom Robotniczy, ośrodek zdrowia, park i plac sportowy, a na dalszych terenach zaczęły powstawać zakłady przemysłowe z pracowniczymi osiedlami mieszkaniowymi”.
„W ciągu kilkudziesięciu lat wyrósł wielki ośrodek przemysłowy, ściągający z dalszych okolic ludność, która znajdowała zatrudnienie na kolei, w handlu i przemyśle. Powstały m.in. następujące zakłady: parowozownia kolejowa, kolejowe zakłady impregnacyjne, rafinerie nafty – „Schodnica” i Vacuum Oil Company [od autora], Walcownia cynku, Kopalnia Węgla Kamiennego „Silesia”, Fabryka Zapałek, 3 cegielnie i tartak parowy”.
„W okresie międzywojennym wsie zelektryfikowano, zaprowadzono wodociągi i kanalizację. Powstały wówczas: Fabryka Kabli, Zakłady Sprzętu Elektrotechnicznego „Kontakt”, Fabryka Materiałów Opatrunkowych „Polfa”, Fabryka Gwoździ i Drutu oraz inne”.
„Dawne osady rolnicze tak się rozrosły i rozwinęły, że w czasie okupacji dokonano formalnego połączenia odrębnych dotąd gmin wiejskich w jedną jednostkę administracyjną”.
„...w 1951 roku gmina otrzymała prawa miejskie i nazwę Czechowice. Dotknięci tym mieszkańcy Dziedzic wnieśli do władz państwowych memoriał domagający się podziału miasta na dwie jednostki administracyjne. Ostatecznie w 1958 roku zmieniono nazwę miasta na Czechowice-Dziedzice”. I tak zostało już do dnia dzisiejszego…
Jacek Cwetler
Bibliografia:
Maliszewski E. I Olszewicz B., Podręczny słownik geograficzny, ze szczególnym uwzględnieniem Polski, jej spraw i interesów, Warszawa, 1922, zeszyt 5.
Miasta polskie w tysiącleciu, Wrocław-Warszawa-Kraków, 1965, t.1.
